مقدمه:
دین اسلام در همان سده های نخست با سرعتی بی سابقه از عربستان به سراسر خاور میانه،دره سند و سراسر شمال آفریقا تا اقیانوس اطلس گسترش یافت.ماهیت اسلام میلیونها انسان را در پهنه وسیعی به حرکت در آورد و ملیتهای گوناگونی را تحت حاکمیت اسلام به وحدت و یکپارچگی رساند .با مبادله علوم،فنون،و هنر های کهن این اقوام با یکدیگر،و آمیختن آن با روح اسلام ،دورانی نوین از رونق و شکوه پدیدار شد که فرهنگ و تمدن اسلامی نام گرفت.بعد از آن معماری اسلامی در طی هزاران سال تجربه تداوم و بهره گیری درست از توانمندی ها و خلاقیت های بالای خود به خلق آثار معماری ارزشمند و با شکوهی توفیق یافته و شاهکار های بسیاری را بر جای گذاشت
فصل ۱:تاریخچه معماری اسلامی در ایران
با ظهور اسلام در قرن هفتم میلادی، پایه های هنر اسلامی كه مجموعه ای از هنر در دوره ها ی “ساسانیان” و “بیزانس” بود، شكل گرفت. در سال ۶۲۲ میلادی با هجرت حضرت محمد(ص)از مکه به مدینه تاریخ اسلامی آغاز و هجرت پیامبر اکرم به مبدا تاریخ اسلام بدل شد.پس از ظهور اسلام، معماران مسلمان همچون سایر هنرمندان، دریچه های جدیدی از بینش به رویشان گشوده شد كه این امر موجب تحولی بزرگ د ر تمام تجلیات فكری و هنری آنان گردید.هنر اسلامی تقریباً با روی كارآمدن سلسله “امویان” در سال ۴۱هـ.ق و انتقال مركز خلافت امویان از مدینه به دمشق، پدید آمد. با این انتقال، هنر اسلامی تركیبی از هنر سرزمین های همسایه بویژه ایران گردید.
فصل ۲:بررسی شیوه های معماری ایران
در ایران، اولین نمونه های هنر و معماری در منطقه “خرا سان” شكل گرفت. در این منطقه شاهد شكل گیری اولین شیوه معماری ایران پس از اسلام هستیم. این شیوه كه به “خراسانی” یا”شبستانی” معروف گردید، در قرن اول هـ.ق از ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان آغاز گردید و تا دوره “آل بویه” و”دیلمیان”قرن چها رم هـ.ق ادامه پیدا كرد . در این شیوه ، نقشه مساجد از صدر اسلام الهام گرفت و مساجد به صورت “شبستانی ” یا”چهل ستونی”بنا گشتند.قوس های به کار رفته در شیوه خراسانی به صورت”بیضی”و”تخم مرغی”است که از نمونه های پیشین آن میتوان به کاخ های ساسانی یعنی “فیروز آباد” و”طاق کسری”اشاره کرد.به طور كلی، معماری در شیوه بسیار ساده و خالی از هرگونه تكلف است و مصالحی كه در این بناها به كار رفته ساده و ارزان قیمت می باشد. از مساجد این شیوه می توان به “مسجد جامع فهرج یزد”، “مسجد تاریخانه دامغان”،”، “مسجد جامع نائین”، “مسجد جامع تبریز” و “بنای اولیه مسجد جامع اصفهان”و”مقبره امیر اسماعیل سامانی” اشاره کرد .
در نیمه اول قرن پنجم هـ.ق، با تأسیس سلسله سلجوقیان، درخشان ترین دوره هنر اسلامی د ر ایران آغاز گردید.دراین دوره،شاهد اوج شیوه ای از معماری به نام”رازی” هستیم كه از زمان سلسله “آل زیار” در شهر ری آغاز و تا حمله “مغولان” ادامه پیدا كرد.در این زمان برج های آرامگاهی،مناره ها،مساجد،مدارس و کاروانسرا ها و موارد متنوع بسیاری احداث شدند.در این دوره تعداد برج مقبره ها و میل مناره ها از تعداد مساجد بیشتر شده.طرح های دایره، ۸گوش، ۶گوش، ۴گوش، مربع،مربع مستطیل در بناهای این دوره مورد استفاده قرار گرفت.میل های راهنما ،تبدیل مساجد شبستانی به بناهای “چهار ایوانی “در این دوره صورت گرفت.گنبدها نیز در ا نواع شکل های گوناگون در این دوره ساخته شدند ،مانندگنبدهای”گسته نار””گسته رک” “گنبد قابوس” “گنبد خاگی”و انواع گنبدهای”دوپوسته پیوسته”.دراین شیوه بود که معماران از انواع “نقوش شکسته”و”گره سازی”با آجر و کاشی استفاده کردند.در این شیوه ساختمان از بنیاد و پای بست با”مصالح مرغوب”احداث میشد و خشت های پخته ی کوچک و بزرگ و نازک بستر نما را می آراست.در شیوه ی رازی قوس های جناغی در طاقنماها و طاقها عمومیت پیدا می کند.
مساجد معروفی چون “مسجد برسیان” در نزدیكی اصفهان، “مسجد جامع اردستان”، “مسجد جامع كبیر قز وین” و “مسجد جامع اصفهان” كه بر روی شالوده های دوران “آل بویه” بنا گردید، از نمونه های این شیوه به شمار می روند. در اوایل قرن هفتم هـ.ق، با هجوم مغولان، بسیاری از كشورهای اسلامی از جمله ایران به ویرانی كشیده شدند، اما چندی نگذشت كه با تأسیس سلسله ایلخانیان، مغولان فرهنگ و سنتهای كشورهای شكست خورده را پذیرفتند و یكی از حامیان هنر و هنرمندان اسلامی شدند. در این دوره، شیوه ای به نام “آذری” رواج یافت كه تا دوره”صفویه” ادامه پیدا كرد و شهرهایی چون “تبریز”، “بغداد”، “سلطانیه” و “اصفهان” مر اكز هنر و هنرمندان گشتند و بناهای مذهبی و غیرمذهبی متعددی در این شهرها ایجاد شدند.
در اواسط قرن هشتم هـ.ق، با حمله تیمور، بار دیگر شهرهای ایران به ویرانی كشیده شد؛ ا ما این بار نیز هنر ایران تیموریان را نیز مغلوب كرد به طوری كه شهرهای “سمرقند” و ” بخارا” مراكز هنری ایران شدند و شیوه آذری كه از دوره مغول رواج یافته بود، به كار خود ادامه داد. در این دوره، ابداعی در زمینه تزئینات معماری یعنی “كاشی معرق” به وقو ع پیوست. از بناهای معروف دوران ایلخانی و تیموری، می توان به “مسجد گوهرشاد”، “مسجد جامع ورامین”، “قسمت اعظم بناهای حرم مطهر حضرت رضا(ع)”، “مسجد كبود تبریز”، “مسجد جامع یزد”، و… اشاره،كرد.
با روی كارآمدن صفویان در اوایل قرن دهم هـ.ق، شهرهایی چون “تبریز”، “قزوین” و “اصفهان” به مراكز هنری ایران تبدیل شدند. در این دوره، شاهد اوج هنر معماری ایران می با شیم كه توسط پادشاهان مقتدر و هنردوست آن دوره یعنی “شاه تهماسب” و “شاه عباس اول” به وجود آمد. در این دوران البته، اندكی قبل از دوره صفوی یعنی از زمان قراقویونلوها، شیوه ای دیگر در معماری ایران به وجود آمد كه به “شیوه اصفهانی” معروف گردید.در دوران نخست شیوه اصفهانی یعنی دوران صفویه شاهکارهای هنر معماری و هنر های تزیینی پای می گیرد و کیفیت اصیل،شفاف و غنی رنگهای درخشان در کاشیها بسیار دلپذیر می شود.کیفیت مصالح به کار رفته بویژه در معماری پایتخت،هنوز مرغوب و مقاوم است.در این شیوه، نقشه ها و طرحهای ساختمانی رو به سادگی نهاد و استفاده از كاشی های خشتی و هفت رنگ به جای كاشی معرق رواج یافت.میدان بزرگ مرکزی اصفان که نقش جهان نام دارد،شاهکار معماری ایران و جهان در این دوره است. این میدان علاوه بر بناهای زیبایی که در اطراف آن ساخته شده محل سان،رژه و نمایش های گوناگون در اعیاد و روزهای ویژه بوده است.مساجدی چون “شیخ لطف ا…” و “مسجد امام”در اصفهان، از شگفتی های معماری این دوران به شمار می آیند. در دوران زند و افشار، بتدریج شاه د افول معماری ایرانی می باشیم، به طوری كه این ركود و افول در دوره قاجار به اوج خو د می رسد. با وجود این ركود، باز هم شاهد ایجاد بناهایی چون “مسجد امام تهران”، “مسجد و مدرسه شهید مطهری(سپهسالار)” و “مسجد و مدرسه آقابزرگ” در كاشان و… می باشیم.
معماری مذهبی از میان انواع هنر معماری در ایران، معماری مذهبی از جایگاه خاصی برخوردار است. البته، سابقه این نوع معماری به دوران قبل از اسلام به ویژه دوران ساسانیان می رسد. با گسترش دین اسلام در كشورهای مختلف از جمله ایران، معماری مذهبی در اسلام از جایگاه خاصی بر خوردار گشت، البته عواملی چون “تأكید بزرگان دین”، “كاركرد گسترده” و “پدیده وقف” در گسترش و توجه ویژه معمارا ن به مسجد” بی تأثیر نبوده است. بدین ترتیب، مسجد در ایران عالی ترین نوع بنای اسلامی و به عقیده صاحب نظران “كلید معماری” به شمار می آید.
فصل ۳:تاریخچه معماری در کشور های اسلامی
در نخستین سده های اسلام مرکز سیاسی و فرهنگی دنیای اسلام،یعنی فلسطین،سوریه وعراق به یکی از سرچشمه های پیدایش و تکامل هنر اسلامی مبدل گردید و سرزمین های پهناوری که به تصرف اعراب در آمده بود تحت فرمان جانشینانی که از دمشق یا بغداد به آن جا اعزام میشدند قرار گرفت.این جانشینان سرانجام با تأسیس سلسله هایی در سرزمین های مختلف مانند:
امویان در سوریه(۶۶۱_۷۴۹ میلادی)
عباسیان در عراق ( ۷۴۹_۹۴۵ میلادی )
فاطمیان در مصر (۹۰۹_۱۱۷۱ میلادی) به استقلال نسبی دست یافتند.
با وجود احکام اکید قرآن مبنی بر خودداری از تجمل پرستی و سوءاستفاده از آزادی ها،خلیفه ها از غرق شدن در تجملات و خوش گذرانی ها ابایی نداشتند .این دو گانگی نظری در دو شکل عمده ی معماری یعنی مساجد و کاخ ها متجلی شده است. در طول دوران اسلامی در کشورهای گوناگون،معماری اسلامی رشد قابل توجهی یافت و مکاتب متعددی را به وجود آورد. این مکاتب گاه روش محلی معماری را در پیش گرفت و گاه مشخصا از شیوه معماری ایرانی تأثیر پذیرفت. در بررسی معماری اسلامی،ذکر دو گونه بنا الزامی است:
۱٫ معماری مذهبی که شامل مساجد ، مدارس وآرامگاه ها می باشد.
۲٫ معماری غیر مذهبی که شامل اقامت گاه ها، منازل،کاخ ها، کاروان سراها، حمام ها،بازار هاو…… است.
۱معماری در کشور سوریه
دردوران امویان(۱۳۲_۴۱ هـ.ق)معماری «سنگی»رواج یافت.در سوریه مرکز حکومت امویان بسیاری از عناصر معماری«رومی» و«بیزانس»که پیش تر در آن منطقه متداول بود به معماری مساجد و کاخ ها راه پیدا کرد.بدنه ی اکثر مساجد سوریه از سنگ ساخته شده،پوشش سقف ها شیروانی است و قوس های نیم گرد و رواق های حول مساجد یادآور کلیسا های بیزانس است.کاخ های این دوره از نقشه ی قلعه های نظامی الگو گرفته و مملو از تزیینات گچ بری،موزایک کاری و نقاشی دیواری است.از مهم ترین بناهای دوره اموی می توان به «قبه الصخره» در بیت المقدس،«مسجد جامع دمشق»،و«کاخ عمرا»و«الحیر»اشاره کرد.
۲معماری در کشور عراق
بعد از روی کار آمدن عباسیان(۶۵۶_۱۳۲هـ.ق)،بغداد پایتخت عباسیان شد.شهر بغداد درقرن دوم هـ.ق به دستور «منصور» بر مبنای نقشه ی «مدور» ساخته شد وتا قرن هفتم هـ.ق پایتخت اسلام بود. اکثر بناها ی این شهر در اثر حمله های مغولان در قرن هفتم هـ.ق و تیموریان در قرن نهم هـ . ق تخریب شد .یکی از دلایل ویرانی این بناها استفاده از«خشت خام»در مصالح ساختمانی آن بوده است.از دوره ی عباسیان در این شهر دو بنا به نام های«قصر عباسی»ومدرسه المستنصریه»تقریبا سالم مانده که اکنون به موزه تبدیل شده وبارها تعمیر شده است.
.معماری در کشور مصر
با حکومت یافتن سلسله کوتاه عمر «طولونی»بر مصر،شاخه ای ممتاز از هنر اسلامی که ادامه یمان شیوه ی معماری عراق است به وجود آمد.نمونه ی بارز این شیوه «مسجد ابن طولون»است که نوعی الگو برداری از طرح های نوین معماری مسجد سامرای عراق را نشان می دهد.از دیگر بناهای مهم دوران اسلامی مصر میتوان به «مسجد جامع الازهرا»و«مدرسه و مسجد سلطان حسن» اشاره کرد.
.معماری در کشور اسپانیا
معماری مساجد اسپانیا در دوران اسلامی،نمایشی از بهره گیری نقشه ی مساجد عربی در سوریه است.یعنی حیاطی کم عمق وشبستانی عمیق با ستونهای متعدددرجهات گوناگون سقفهای شیبدار که سه سمت حیاط رادورمیزند. از دیگر ویژگی های معماری اسلامی اسپانیا،وجود قوس های دالبری “شبدری” و استفاده از عناصر تزیینی گوناگون به میزان بسیارزیاد است. مقرنس ها ی آویخته و گچ بری های پر کار در بیش تر بناهای این دوره به چشم می خورد.از بناهای مهم اسپانیا ی اسلامی می توان به«مسجد قرطبه»(کوردوا)و«کاخ الحمرا»اشاره کرد.
.معماری درکشور ترکیه
در قرن نهم هجری (قرن پانزدهم میلادی یا آغاز دوران رونسانس اروپا)،اسلام با گسترش خود رو به سمت شمال تا سرزمین های جنوبی روسیه،در آسیای صغیر (آناتولی یا ترکیه امروزی)پایگاهی معتبر یافت. با فتح قسطنطنیه (استانبول) به دست سلطان احمد دوم معروف به”فاتح”و روی کار آمدن سلسله ی عثمانیان در سال ۸۵۷ هـ . ق،هنر و سبک معماری دوره ی عثمانی شکل گرفت.
مساجد ترکیه به ویژه مساجد جامع عثمانی در استانبل_پایتخت مرکزی دولت عثمانی_پایه کار خود را بر موازین معماری “بیزانس”منطبق ساختند.از بنا های معروف این دوران می توان مسجد “سلیمانیه” و “مسجد سلیمیه” را نام برد.
معماری در کشور افقانستان
بلخ یکی از شهر های قدیمی می باشد که قبل از حمله مغول از اعتبار و اقتدار خاصی برخوردار بوده است.تیمور به این شهر توجه خاصی داشته است.بناهای معروف افقانستان که تاکنون بر جای مانده “آرامگاه ابونصر پارسا” و “مناره جام” است.
معماری در آسیای میانه(بخارا وسمرقند)
شهر بخارا در قرن سوم هـ .ق به وسیله اعراب فتح شد به طوری که سراسر ماورألنهر(آسیایه میانه)تا مدت سی سال زیر فرمان آنان بود.امیر اسماعیل سلمانی در قرن چهارم هـ .ق فرمانروای بخارا شد و حکومت او تاپایان قرن چهارم هـ . ق ادامه یافت. در قرن هفتم هـ .ق این شهر به دست مغولان تصرف و آن چنان که شیوه مغولان است، غارت وتخریب شد. سپس به دست امیر تیمور و بعد از آن در تسلط روسیه قرار گرفت و امروزه یکی از کشور های ازبکان است.بناهای معروفی که در این دوران ساخته شده”مناره کالیان” ، “مدرسه الغ بیگ” ، “خانقاه زین الدین”،”مجموعهآرامگاه های شاه زند”و”گور امیر” است.
معماری در کشورهند
هند تادوره قبل از اسلام هنری پر رمز و راز و دارای نماد واستعاره بود. معماری اسلامی هند از دوران سلاطین دهلی آغاز می شود و در دورهی «اکبر شاه» به اوج شکوفایی خود می رسد. آثار اسلامی هند تلفیقی از سنت های بومی هند وسبک اسلامی است. مهم ترین بناهای برجای مانده از عهد تیموریان هند،بناهای آرامگاهی است. این آرامگاه ها از سنگ های«سرخ» و «مرمر» نماسازی شده و در فضاهای وسیع و سرسبز با تزیینات فراوان قرار گرفته است. معروف ترین این آرامگاه ها،”آرامگاه همایون شاه”در دهلی “آرامگاه اکبر شاه” و”نیز “تاج محل”در شهر «آگرا » می باشد.
معماری در کشور پاکستان
کشور پاکستان در گذشته جزو کشور هند بود تا آن که در سال ۱۹۴۷ میلادی استقلال یافت و از کشور هند جدا شد.به همین علت تعدادی از بناهای مربوط به دوران پادشاهان هند در پاکستان قراردارد. از نمونه های این بناها می توان به “قلعه لاهور”اشاره کرد.
فصل ۴:بررسی مساجد کشور های اسلامی
سوریه:
قبه الصخره:این بنا قبله اول مسلمانان میباشدکه در حدود ۶۰سال پس از
رحلت پیامبر گرامی در قرون اولیه اسلامی در شهر “بیت المقدس “ساخته شد بانی این بنا را”عبدالملک مروان” می دانند.گنبد این بنا از جنس “چوب”و دارای دو پوشش است. طرح این بنا هشت ضلعی منتظم است که چهار دروازه در چهار جهت اصلی دارد و چنین می نمایاند که بنا در مرکز جهان قرار داده شده است.
مسجدجامع دمشق:
این مسجد به “مسجد جامع اموی “معروف است که در فاصله سال های ۸۸ تا ۹۶ هـ.ق یا ۷۰۶ تا ۷۱۵ میلادی به دستور “ولیدبن عبدالملک” از حالت کلیسا (کلیسای یوحنا) به مسجد تبدیل گردید. به دستور او تصاویر قدیسین و صحنه های وقایع دوران حضرت عیسی (ع) محو و به جای آن مناظر و نقوش گل و بوته جای گزین شد. این بنا نخستین نمونه معماری اسلامی پس از قبه الصخره است.
عراق:
مسجدبزرگ،سامرا(مسجد متوکل) :این مسجد که بزرگترین مسجد در جهان اسلام است در کنار رود دجله و شمال غربی شهر بغداد در فاصله سال های ۸۴۸ و ۸۵۲ میلادی ساخته شد؛اما متأسفانه امروزه به صورت مخروبه در آمده است .مساحت این مسجد۱۵۶در ۲۴۰ متر مربع است.در ضلع شمالی مسجد سامرا مناره بزرگی ساخته شده است که شکل آن یادآور زیگورات های باستانی بین النهرین است.این مناره به صورت برج حلزونی ساخته شده است.
مسجد ابن طولون:این مسجد زیبا در نیمه دوم قرن سوم هجری (۲۶۵-۲۶۲ هـ.ق)به دستور “احمد ابن طولون “در شهر قاهره بر پا شد.در این مسجد خصوصیات معماری و عناصر تزیینی معمول در بین النهرین و هم چنین مسجد سامرای عراق دیده می شود.طرح و نقشه این مسجد “مربع “است.مناره این مسجد مانند مناره مسجد سامرا “حلزونی”است و مصالح به کار رفته در این آن “خشت “و “آجر”است.طاق های این مسجد از نوع “هلالی”هستند و پیش تر تزینات تزیینات این بنا “گچ بری”است.
اسپانیا:
مسجد جامع قرطبه:مسجد جامع شهر کوردوا در اسپانیا در سال ۱۷۰ هـ.ق (۷۸۶ میلادی) توسط “عبدل الرحمن اول” ساخته شد و پس از تصرف مجدد شهر کوردوا به وسیله ی اسپانیایی ها در سال ۶۳۴ هـ.ق به صورت کلیسا مورد استفاده قرار گرفت.نقشه ساختمانی آن،نوع ساده شده ی”مسجد متوکل” بود ودارای حیاط های ساختمانی رو به قبله میباشد.
مسجد سلیمانیه:مسجد “سلطان سلیمان” یا “سلیمانیه” حدود سال ۹۵۰ هـ . ق به پیروی از نقشهی “ایاصوفیا”بنا شده است.